“БАЛАЛАР ӨЗ БӨЛМЕСІНДЕ ОТЫРЫП ВЕЙПТЕР ШЕГУІ МҮМКІН”: СӘНГЕ ДЕГЕН ҚҰШТАРЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ҚАЛАЙ НҰҚСАН КЕЛТІРУІ МҮМКІН

«Қазақстанда вейптер мен электронды темекі шегу сәні қарқын алуда. Никотині бар гаджеттерді қадам сайын сатып алуға болады. Балалар мен жасөспірімдердің сәнге деген құштарлығын растайтын алаңдатарлық статистика туралы және неге вейптердің “жеңілдігі” туралы пікір тек миф болып табылатыны туралы ҚР Денсаулық сақтау министрлігі Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығы басқарма төрағасының орынбасары Жанар Қалмақовамен сөйлестік», – деп хабарлайды ИА El.kz.
– Вейптердің танымалдылығының артуын неге байланыстырады?
– Вейп индустриясы маркетинг арқылы танымал. Олардың өнімдерінің қаптамаларында түрлі-түсті тартымды суреттер, заманауи дизайн бар, олар әртүрлі дәмдерді ұсынады, тек хош иістендіргіштердің 16 мыңнан астам түрі бар. Сыртқы түрі бойынша олар флэшкаларға ұқсайды, ерін далабы сияқты көрінеді. Бұл маркетинг балалар мен жасөспірімдерге бағытталған.
Сонымен қатар, вейптердің иісі жоқ, олардың құрамындағы хош иістер никотиннің иісін кетіріп, ата-аналар балаларының темекі шегетінін білмей ұзақ уақыт бейхабар болып қалады. Егер кәдімгі темекінің тістерде, саусақтарда сары өңез, киімде темекінің түтінінің иісі қалатын болса, ал вейптерді балалар өз бөлмесінде отырғанда шеге алуы мүмкін.
– Қазақстандықтардың вейп пен электронды темекіні жиі қолданатындығын растайтын статистика бар ма? Кафелерде, мекемелерде, жеке көліктерде адамдардың оларды тастамайтынын көру бір бөлек, ал екіншісі – оның саны…
– ҚР Қаржы министрлігінің мәліметінше 2020 жылдан бастап электронды темекі мен вейп нарығы 300 есеге жуық өсті. 2020 жылдан 2022 жылға дейін елге 10 006 432 доллар тұратын 2 954 182 электронды темекі әкелінді. 2022 жылы 6 301 623 дана әкелінді. Дистрибьюторлардың, ЭТЖ мен вейптердің сатушыларының маркетингтік тәсілі оларға ЭТЖ мен вейптерді бала көретін жерге, мысалы, кәмпиттер, азық-түлік дүкендеріндегі сағыздардың жанына қою арқылы “зиянсыз” өнім ретінде көрсетуге мүмкіндік береді.
Оларды қолдану статистикасына келетін болсақ. Қазақстанда Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының “Қазақстанның балалары мен жасөспірімдерінің денсаулығы мен әл-ауқатын қалыптастыратын факторлар”атты зерттеулері жүргізілді. Бірінші раунд 2018 жылы, екінші раунд 2022 жылы өтті. Оның нәтижелері көрсеткендей, 15 жастағы ұлдардың 14%-ы мен қыздардың 6%-ы электронды темекі мен вейптерді қолданған, ал 11-15 жастағы ұлдардың 8,5%-ы мен қыздардың 3,8%-ы оларды үнемі тұтынады. 2022 жылғы зерттеу нәтижелері бойынша одан да көп ұлдар мен қыздар вейптерді қолдана бастады. Қолданудың айтарлықтай өсуі 13-15 жас аралығындағы жасөспірімдерде, әсіресе ұлдар арасында байқалады. Осылайша, 2022 жылы 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің 9,8%-ы ЭТЖ/вейптерді үнемі тұтынады.
Қауіпті “толтырма”
– Электрондық темекілердің вейптерден айырмашылығы неде және олардың құрамында никотиннен басқа қандай зиянды заттар бар?
– Негізгі қауіп оларды толтыруға арналған сұйықтықтың құрамында жатыр. Олардың құрамында мыңдаған белгісіз химиялық заттар мен өндірушілер ашпайтын субстанциялар, соның ішінде өнеркәсіптік химикаттар бар. Сонымен қатар, өндірушілер ЭТЖ/вейптер жанбайды десе де, әдетте жанатын сұйылтылған көмірсутекке ұқсас қосылыстар табылған. Сондай-ақ, хош иісті сұйықтықтың құрамында кофеин сияқты стимулятор табылды, ол темекі шегушілерге никотинмен қатар темекі шегуді жалғастыруға қосымша ынталандырады.
– Никотинді гаджеттерді қолдану психика мен денсаулыққа қалай әсер етеді?
– Көптеген адамдар электронды темекі мен вейптерді қолдану тек тыныс алу органдарына әсер етеді деп ойлайды, бірақ олар жүрек-қан тамырлары жүйесіне, асқазан-ішек жолдарына теріс әсер етіп, тестостерон деңгейін төмендетеді және ақыр соңында бедеуліктің дамуына әкелуі мүмкін. Әрине, бедеулікті тек темекімен байланыстыру мүмкін емес, бірақ оларды қолдану факторлардың бірі болуы мүмкін. Сондай-ақ бір құрылғыны ортақ пайдаланған кезде гепатит пен туберкулезді жұқтыру қаупі бар.
Вейптер мен электронды темекілердің құрамында никотин бар екенін ескере отырып, темекі өнімдерімен бірдей тәуелділік қалыптасады. Бала жиі алаңдап, нашар ұйықтауы, ақпаратты есте сақтамай, ашуланшақ бола бастайды. Вейптер темекіден де зиянды. Бірнеше жыл бұрын Санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитеті зерттеу жүргізіп, электронды темекі мен темекі өнімдерінде никотиннің 67 есе көп екенін анықтады.
– Электрондық темекі әдеттегідей тәуелділікті тудырмайды деген пікір бар. Біреу темекі шегу әдетімен мәңгілікке қоштасу үшін оларға ауысады. Бұл мәселе бойынша мамандардың пікірі қандай?
– Зерттеулер көрсеткендей, никотинге тәуелділіктен арылу үшін электронды темекіні қолданғысы келген адамдардың көпшілігі соңында екеуін де қатар қолдануды жалғастырды. Яғни, екі есе тұтынады.
Көбімен темекі шегіп, тастап кетемін деп ойлайды!
– Тәуелділіктен арылуға не көмектеседі?
– Оған тәуелділік тез болуы мүмкін, бірақ бас тарту бірнеше есе қиын. Жасөспірімдер темекі шегіп, тастап кетемін деп ойлайды. Бірақ олай емес. Психологиялық тәуелділік пайда болады, онда адамға тұтыну процесінің өзі, темекіні ұстау, бумен дем алу ұнайды, содан кейін ағза никотинді қажет еткенде физикалық тәуелділік пайда болады. Тәуелділіктен құтылу үшін психологтардың көмегі, мысалы, мектеп, сондай-ақ өкпе ауруы дамыған жағдайда қосымша емдеу қажет.
– Қазақстанда вейпке тыйым салғысы келеді. Сіздің ойыңызша, бұл жастар мен жасөспірімдер арасындағы вейптерді пайдалану деңгейінің нақты төмендеуіне қалай әсер етеді?
– Қазақстан ДДҰ-ның Темекіге қарсы күрес жөніндегі негіздемелік конвенциясын қолдады. Ол балалар мен ересектер арасында темекі өнімдерін тұтынуды мониторингілеу, заңнамалық нормаларды енгізу, реттеу сияқты шараларды көздейді. ҚР “Денсаулық туралы” кодексінің 110-бабында қоғамдық орындарда, баспалдақ алаңдарында темекі шегуге болмайды, сондай-ақ темекі өнімдерін шығарып сатуға тыйым салынады және т. б. Саясаттың тағы бір іс-шарасы – ақпараттық-білім беру, яғни темекі шегудің зияны туралы халық арасында түсіндіру жұмыстары, акциялар, денсаулық мектептері және т. б.
Кез-келген әрекеттің өзіндік әсері бар. Негіздемелік конвенция шеңберінде жүргізіліп жатқан саясат темекіні тастағысы келетіндерге көмек көрсетуді көздейді. Ол үшін емханаларда темекіге қарсы кабинеттер жұмыс істейтін болады. Айтпақшы, бұл әлемдік тәжірибе.
Биыл еліміздің Денсаулық сақтау министрлігінің бұйрығымен жұмыс тобы құрылды, қазір біз жұмысты пилоттық режимде жүргізіп жатырмыз. Темекіге қарсы кабинеттер астананың 9-шы және 10-шы емханаларында және Қызылорда облысының жастар орталығында ашылады. Оларда тұтынуды қалай азайтуға болатындығы туралы мотивациялық кеңес беретін жалпы тәжірибе дәрігері, психолог қабылдайды. Егер әңгімелер көмектеспесе және пациент темекіні тастауға деген ұмтылысына берік болып, тастай алмаса, жалпы тәжірибелік дәрігер темекіге құмарлықтың болмауын қамтамасыз ету үшін дәрі-дәрмекпен емдеуді тағайындай алады. Қызметкерлерді оқыту үшін ДДҰ халықаралық сарапшылары келеді. Темекіге қарсы кабинеттер толық қызмет көрсете алатын болса, біз олар туралы айтып, мекенжайларын жариялаймыз. Сондай-ақ біз темекіден бас тарту бойынша сенім телефонын іске қосуды жоспарлап отырмыз.
Зерттеулер және статистика
Қоғамдық денсаулық сақтаудың ұлттық орталығы 2022 жылы Қазақстанның барлық өңірлерінде “Мектеп жасындағы балалардың денсаулыққа қатысты мінез-құлқы, HBSC” зерттеуін жүргізді. Оған 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдер қатысты.
“Бұл зерттеу 2017 жылдан бастап әр төрт жыл сайын ҚР Денсаулық сақтау министрлігі, ДДҰ және ҚР Білім министрлігінің қолдауымен жүргізіледі. Сауалнамаға еліміздің 121 мектебінен 8525 оқушы қатысты. Зерттеу көрсеткендей, өмірінде электронды темекіні пайдаланып көрген 11-15 жас аралығындағы жасөспірімдердің саны 9,8%-ды (ұлдардың 11,3%-ы және қыздардың 8,2%-ы) құрады және бұл көрсеткіштер ұлдар мен қыздар арасында 13 жастан 15 жасқа дейін екі есе жуық жасына қарай айтарлықтай артады. Қазақстандық жастар арасында электрондық темекінің танымалдығы кейбір жағдайларда кәдімгі темекі шегудің таралуынан асып түседі, ал болашақта никотині бар бұйымдардың осы жаңа түрлерін пайдаланудың одан әрі өсуін күтуге болады”, – деді ҚДСҰО-да.
 
Анықтама.
Электрондық темекі дәстүрлі темекіге қауіпсіз балама ретінде сатылады, зерттеулер олардың тәуекелсіз емес екенін көрсетті.
Электрондық темекі әлі де өкпеге және басқа ағзаларға зиян тигізуі мүмкін, ал вейпингті ұзақ мерзім тұтынудың әсері әлі белгісіз.
Екінші жағынан, вейптер салыстырмалы түрде жаңа және олардың денсаулыққа әсері туралы көп зерттеулер жоқ.
Алайда, кейбір зерттеулер көрсеткендей, вейптер әсіресе ұзақ уақыт қолданғанда өкпеге және басқа мүшелерге зиян тигізуі мүмкін.
Никотиннің әсері туралы
ҚДСҰО-ның қызметкерлерінің айтуынша, никотин барлық дерлік ағзаларға әсер етеді, бірақ ол орталық жүйке жүйесіне, жүрек-қан тамырлары мен эндокриндік жүйеге қатты әсер етеді. Никотин адам ағзасына ынталандырушы заттек ретінде әсер етеді.
“Никотиннің адамға әсері күрт теріс, ол қан тамырларының атеросклерозының дамуына ықпал етеді, бұл инсульт пен жүрек ауруына әкелуі мүмкін. Никотин қан ұйығыштарының пайда болуына ықпал етеді, канцерогендік әсерге ие. Никотиннің адам ағзасына тигізетін ең қорқынышты әсері – бұл кейінгі ұрпақтарда тек көбейетін жасушалардың мутациясын тудыру қабілетінің болуы”, – делінген редакцияның сұрауына жауап ретінде.
Материалдың авторы: “Қанша уақыттан кейін электронды темекіні қолдана бастаған адам оларға үйреніп кетуі мүмкін” деп сұрады?
“Электрондық темекі дәстүрлі темекіге пайдалы балама емес және олардың “қауіпсіздігіне” кепілдік берілмейді. Сонымен қатар, электронды темекінің жанама әсерлері туралы әлі күнге дейін деректер жоқ. АҚШ пен Еуропадағы, әсіресе жастар арасындағы вейпинг эпидемиясы никотинге тәуелділіктен зардап шегетін адамдардың көпшілігінің дәстүрлі темекіден электронды темекіге ауысуына әкеледі. Олар вейпингке байланысты денсаулыққа қауіп төнетіні туралы ескертілуі керек